Koivu šyöttäy, juottau, lämmittäy, kaunehuolla ihaššuttau
Nykyjäh koivun vualie vihrevyš kertou meilä ihmisien jättämien kylien paikoista. Tuhoutunuijen talojen aluštojen šiämeššä kašvannuot puut šeisotah kuin paččahat viitaten entisen kyläkavun šijaintih.
Ennein šemmoista vapautta ei ollun: nuorie koivuja aina niitetih heinän kera.
– Et voi leventyä peltuo, elä anna šillä kaijeta, šanottih karjalaiset.
Koivu voi kašvua vapuašti vain rannalla, kylyn luona. Talon lähellä šitä konšana ei issutettu, ka još puu kašvo tuotušta šiemeneštä, ni šitä ei kuavettu. Ušottih, jotta koivu hätyyttäy pahua ta šuojelou tuleniskuloista.
Erikoisen merkittävänä koivu oli talonpoikien elämäššä. Ei ole ni yhtä puuta, mistä vois šuaha niin monenmoisie käyttöesinehie. Vielä vanhoina aikoina koivuo šanottih nellän homman puukši: koivu valotti muailmua, huolehti šiivošta, parenti läsijie, viihytti huutuo. Joka hommašša oli omie šaloja ta perintehie, kaikella oli oma aika. Miärättynä aikana, konša kylmänä šiänä koivu “uinosi” ta šen puušša oli vähän koštevutta, rahvaš varuššettih lämmöllä parahie koivuhalkoja.
Erikoisen ahkerašti pihalla kovottih koivuhalkopinoja, vet niijen mukah arvoššeltih kotiväjen talouvellisutta. Iltasin kisottih pärettä. Puun tiheyven takie koivupäre hitahašti palo ta pitälti valotti pirttie. Mäntypärieh verrattuna še ei rapšan eikä kyventän.
Kevyän tultuo, konša koivu havaččeutu alettih varuštua nälttyä, vet taitaja emäntä šuatto valmistua šiitä vuaššua, koivušokerilientä ta äšen hiilihappovettä. Kešän alušša tuli aika ottua tuohta. Juuri šilloin še oli elastini ta helpošti irtautu. Lämpimäššä aikakauvešša še kerkisi kattua pilattuja kohtie verekšellä kuorella. Tuohta kisottih kačalla nauhan muuvvošša spiralin mukah päiväistä vaštah. Tuohta kerittih kerih ta šäilytettih talveh šuaten. A talvella alettih punuo tuohešta.
Ehottomašti varuštauvuttih kuvottuja löttöjä, kumpaset kuluttih vain netälin piäštä. A kešätöillä ne ollah šopivimmat kenkät. Löttölöissä jalka on aina kuiva – vesi tulou ta iče mänöy pois, a šienitautiloista šilloin ei tiijetty – aina oli uuvvet kenkät.
Kuvottuja kalaššušverkkoja varoin valmissettih tuohikäpryjä ta piälyššettih tuohella kivekšie. Isäntä luati ičellä uuvven kesselin, kumpasen hyvie puolie on vaikieta pienekšie – kesseli oli kepie, luja, tilava, a tarpehen mukah šiitä tuli mitatoin. Loppuh šuaten marjoilla tahi kalalla täytetyššä kesselissä voipi tuuvva vaštoja koko perehellä tahi okšie šiivatoilla šyötäväkši. Niitä pantih kesselin piällä noššaltuan kantta ta šivottih nuoralla.
Tuohen ominaisuot autettih ruokien pitkyä šäilymistä kesselissä. Painojen kantamista varoin še oli tosi šopiva – paino oli matkalaisen šelällä, käsivarret oltih vapuat, mi on tärkie kävelyn aikana.
Emännällä kotih ilmešty uušie šopivie ta pätövie tuohiašteita. Tuohivakoissa maito pitälti ei hapannun tuohen antimikrobisien ta lämmönkeštäjien ominaisukšien anšijošta, a šen vejenpitäjät ominaisuot autettih kuivien ainehien šäilymistä.
Tuohivakoissa šäilytetyt ainehet pitälti ei koššuttu. Ei unohettu lapšieki. Heitä ihaššutettih tuohihelysillä, palloloilla, heposilla ta leikkiašteilla. A neiččyillä valmissettih “lämpimie” tuohikorissukšie. Tuohen kepevyön, lujuon ta elastisuon anšijošta ne oltih ei ainuoštah šopivat ta kaunehet, ka pitkäikäsetki.
Kešän tultuo, konša koivu viherty, šen lehtijä varuššettih karjalla šyötäväkši. Verekšien vihreijen lehtien tuokšu levisi taloušrakennukšie myöten ta lujentu varšinki kuivattavien lehtien liikuttamisen aikana. Nuoret oikein tykättih šitä aikua, jotta yöpyö heinälavošša.
Iivananpäiväštä Petrunpäiväh šuaten koivu lahjotti ihmisillä vaštoja. Šivottih äijän vaštoja. Kylyššä ollešša ei annettu omie vaštoja toisih käsih – ei annettu omua tervehyttä eikä kaunehutta, eikä älyö. Jokahini kylpi vain omalla vaššalla. “Vašta kylyššä on johtaja”, vašta parenti ta virkisti.
Vaštojen varuštamisešša tärkeintä oli katata oikieta koivuo – rauvuškoivuo. Vain šiitä tulou košuaja vašta, a lehet ei ruveta tarttumah vartaloh. Rahvaš mahettih valita tarvittava koivu ta hyvin šituo vaštoja. Okšie otettih latvan kešeštä. Šuorie, taipusie, vähäsen riippujie okšie taitajašti kovottih ta yhissettih vaštoja pariloih, jotta ois mukavampi kuivua niitä.
Karjalaisien kylien eläjillä oli muita koivutouhuja. Joka talošša oli koivušienellä – käšnällä täytetty vakka. Še autto šuaha tulta ta šäilyttyä šitä kiukuašša. Huolehtija emäntä illalla poltti šitä liäväššä ennein karjan tuluo mečäštä. Palajan käšnän haju on tuhosa mäkärällä. Hyvä emäntä aina šäilytti vuateškuapissa kuivua käšnyä. Še veti koštevutta ta šuojeli vuatteita tummehtuneisuošta ta košteuvešta. Tupakoiččijat aina piettih kormanošša käšnäpalani, kumpani oli tulirauvan ošana.
Talošša oli äijän tarvittavie esinehie, kumpaset šynnyttih koivušta ihmisen ruavon ta älyn anšijošta. Hiilien šammuttamisella tarkotetušša šäilijöššä šäilytettih koivuhiilie. Varuššettih koivutuhkua. “Koivušta on hyvä tuhkaporo, polta, još muila on lopušša”. Tämän neuvon mukah emännät käytettih tuhkua vuatteijen pielittämistä varoin: kiehutetušša veješšä še toimi kuin poro.
Talvekši varuššettih koivukolikkoja ta luajittih puupaloja kirvešvaršie varoin. Koivupuun lujuo käytettih monien ruatokalujen varšissa. Ehottomašti oli talouvešša tarvittava tervavara. Šitä šuatih koivukuoren polttamisen aikana.
Koko vuosi koivuo käytettih liäkintyä varoin. Miärättynä kautena varuššettih lehenšilmie, lehtijä, ripšuja, kuorta, okšien yksivuotisie vešoja ta pakkulie. Noijat tiijettih tuulipešien käytön šaloja. Talon, liävän tahi karšinan ieššä riputettuna še toimi šuojeluesinehenä. Lisäkši koivulla oli kašvatukšellini merkityš.
– Viččä luita ei murenna, a älyö lisyäy, šanottih vanhoina aikoina.
Pahakurisie “opaššettih” “kostittuan koivuhutulla”. Šilloin šanallisie juohatukšie ei tarvittu, vet “piiska älyö terottau, muistuo kiihittäy ta pahua tahtuo hyväkši muuttau”.
Nykyjäh šanosima koivuo tietopuukši. Oli äijän primiettoja, kumpasissa koivu einušti šiätä. Vuotettih aikaista kevättä, još šykyšyllä koivun lehet alettih kellaistuo latvašta. Myöhäistä kevättä vuotettih, još lehet kellaissuttih puun alaošašta.
Još nälttä alko liikkuo – mua šen juurien šyvyön tašolla šulo, voipi muokata muata. Konša koivun nuoret lehet puhettih, alettih issuttua potakkua. Valmistauvuttih kuivah kešäh, još koivun lehet puhettih aijemmin kuin lepän lehet. Talvi äkkie tulou, još koivulla ruttoh loppuu lehenlähtö. Lisäkši koivun mukah einuššettih šatoisutta. Tulou paha šato, još lehenlähtö on myöhäni, lehet laškeuvutah muah ulkopuoli ylöšpäin, a oša lehistä talvekši jäi puuh. Tulou kašvokaš vuosi, još lehet lähettih kokonah ta laškeutu ulkopuoli allapäin (muurnin), a kevyällä hyväh šatoh viittasi nältän pieni miärä ta lehtien puhkiemini aijemmin lepän lehtijä.
Nykyjäh lapšet et tiijetä monista vanhoista koivun käyttökeinoloista. “Huutuo hillentyä ta häpräkkie kapaloija” – mitä tämä merkiččöy? Voijella kriičkajie kärryn pyörie tervalla ta šituo tuohella halennuita šavipatoja, paikata kuorella vakkoja.
Ka koivuo kunnivoitetah ei ainuoštah šentäh kun še palvelou rahvahalla. Koivu ašničči omua lujua kunnivuo omalla kaunehuolla – valkevuolla ta šolakkuolla. Še on ainut puu, kumpasella on valkie runko. Koivun kruutašša on meijän luonnon kakši piävärie – niittyjen vihrevyš ta lumipeltojen valkeuš. Koivu on meijän Karjalan mečän kaunotar. Yhelläkänä puulla ei ole omissettu niin äijän folklori-, kirjallisuš-, musiikki- ta mualauštevošta. Missä vain koivu kašvau, joka paikašša še tuou ihmisillä iluo ta valuo!
